COVID-19 मुळे डिस्टन्स लर्निंगमध्ये (Distance Learning) लक्षणीय बदल झाला. 2020 पूर्वी, हे मर्यादित आणि Coursera आणि Udemy सारख्या प्लॅटफॉर्मसह पारंपारिक ऑनलाइन कोर्सेस वर फक्त केंद्रित होते. 2020 नंतर, महामारीने प्रगत तंत्रज्ञान (AI, VR, व्हिडिओ कॉन्फरन्सिंग) आणि नवीन प्लॅटफॉर्म (Zoom, Google Meet) सह रिमोट लर्निंगकडे सरकत त्याचा अवलंब करण्यास गती दिली. या बदलामुळे सुलभता, प्रतिबद्धता आणि विश्लेषणे सुधारली, परंतु डिजिटल डिव्हाइड, माहिती ओव्हरलोड आणि शिकण्यासाठी प्रेरणेचा अभाव यासारखी आव्हाने समोर आली. आज 90% विद्यापीठे ऑनलाइन उपलब्ध आहेत आणि 2025 पर्यंत बाजार $325 अब्जपर्यंत पोहोचण्याचा अंदाज आहे.
डिस्टन्स लर्निंग, ज्याला ऑनलाइन लर्निंग किंवा ई-लर्निंग म्हणूनही ओळखले जाते, ही शिक्षणाची एक पद्धत आहे जी विद्यार्थ्यांना पारंपारिक क्लासरूम पद्धती पासून वेगळे दूरस्थपणे (Remotely) शिकू देते. या पद्धतीमध्ये स्वतः क्लासरूम मध्ये जाण्याची गरज नाही. विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक साहित्य (पुस्तके, नोट्स, व्हिडिओज) पुरवण्यासाठी, संवाद सुलभ ठेवण्यासाठी आणि विद्यार्थ्यांना शिकण्यास मदत करण्यासाठी टेक्नॉलॉजीचा वापर केला जातो.
पूर्वी, उच्च माध्यमिक शाळा आणि विद्यापीठे डिस्टन्स लर्निंगची पद्धत म्हणून पत्रव्यवहार अभ्यासक्रम देऊ करत. अभ्यासक्रमाचे साहित्य अनेकदा विद्यार्थ्याला मेलद्वारे पाठवले जात होते आणि असाइनमेंट ऑनलाइन पूर्ण केले जात होते किंवा मेलद्वारे शिक्षकांना परत केले जात होते.
परंतु आता, डिस्टन्स लर्निंग मध्ये आधुनिक टेक्नॉलॉजीद्वारे परवडणाऱ्या अविश्वसनीय संधींचा वापर केला जात आहे. पुस्तकाची PDF, नोट्स, व्हिडिओज यांच्या मदतीने बालवाडी (kindergarten), प्राथमिक शाळा(elementary school) ते विद्यापीठामध्ये प्रभावी डिस्टन्स लर्निंग आता एक उत्तम पर्याय आहे.
डिस्टन्स लर्निंग समजावण्याचा सर्वात सोपा मार्ग कोणता आहे? What’s the simplest way to explain distance learning?
सर्वात सोप्या भाषेत, डिस्टन्स शिकवणी आणि शिक्षण हे आपण जगात कुठेही असलात तरीही शाळेत जाण्यासारखे आहे.
विद्यार्थी त्यांच्या कॉम्प्युटर धडे (पुस्तके) पाहू शकतात, लाइव्ह व्हिडिओ कॉलमध्ये सामील होऊ शकतात आणि ऑनलाइन लर्निंग मॅनेजमेंट सिस्टमद्वारे सर्व असाइनमेंट करू शकतात.
शिक्षक आजचा डिमांडनुसार शिकण्याच्या संधी निर्माण करू शकतात किंवा पारंपारिक वर्गात व्याख्याने थेट शिकवू शकतात.
डिस्टन्स लर्निंगची मुख्य वैशिष्ट्ये (Key characteristics of distance learning)
1. शारीरिक सहभाग: विद्यार्थी आणि शिक्षक एकाच ठिकाणी असण्याची गरज नाही.
2. टेक्नॉलॉजी: शैक्षणिक सामग्री पुरवण्यासाठी डिजिटल साधने, प्लॅटफॉर्म आणि मीडिया वापरले जाते.
3. लवचिक वेळापत्रक: विद्यार्थी त्यांच्या स्वत: च्या गतीने आणि स्वतःच्या वेळेनुसार कधीही, कुठेही शिकू शकतात.
4. स्व-निर्देशित: विद्यार्थी त्यांच्या स्वतःच्या शिकण्याची जबाबदारी घेतात.
डिस्टन्स लर्निंगचे प्रकार (Types of Distance Learning)
1. ऑनलाइन कोर्सेस (Online Courses)
1) पूर्व-रेकॉर्ड केलेले व्हिडिओ लेक्चर्स
2) मजकूर-आधारित साहित्य (उदा. पीडीएफ, ईपुस्तके)
3) परस्परसंवादी (interactive) घटक (उदा. क्विझ, चर्चा)
4) स्वयं-वेगवान शिक्षण
5) असिंक्रोनस(Asynchronous)लर्निंग- (विद्यार्थी स्वतंत्रपणे शिकतात)
उदाहरणे: Coursera, Udemy, edX
2. आभासी वर्ग (Virtual Classroom)
1) रिअल-टाइम, थेट सूचना (Live instructions)
2) व्हिडिओ कॉन्फरन्सिंग साधने (उदा. Zoom, Google Meet)
3) परस्परसंवादी (Interactive) व्हाईटबोर्ड
4) व्हर्च्युअल ब्रेकआउट रूम
5) सिंक्रोनस(Synchronous) लर्निंग – (विद्यार्थी रिअल-टाइममध्ये इन्स्ट्रक्टर आणि सोबत शिकणाऱ्यांशी संवाद साधतात)
उदाहरणे: व्हर्च्युअल हायस्कूल, ऑनलाइन विद्यापीठे, कॉर्पोरेट ट्रेनिंग प्रोग्राम
3. पत्रव्यवहार कोर्सेस (Correspondence Courses)
1) मेल-आधारित किंवा ईमेल-आधारित सूचना
2) मुद्रित साहित्य (उदा. पाठ्यपुस्तके, कार्यपुस्तके)
3) लेखी असाइनमेंट आणि परीक्षा
4) स्वयं-वेगवान शिक्षण
उदाहरणे: पारंपारिक पत्रव्यवहार शाळा, डिस्टन्स लर्निंग प्रोग्राम
4. मोबाईल लर्निंग
1) मोबाईल उपकरणे वापरून शिकणे (उदा. स्मार्टफोन, टॅब्लेट)
2) मोबाइल ॲप्स (उदा. Duolingo, Khan Academy)
3) मोबाइल- फ्रेंडली वेबसाइट
4) छोटे शिक्षण-कमी अभ्यासक्रम (शॉर्ट, फोकस्ड धडे)
उदाहरणे: मोबाइल भाषा शिकण्याचे ॲप्स, मोबाइल-आधारित व्यावसायिक विकास
5. MOOCs (मॅसिव्ह ओपन ऑनलाइन कोर्सेस)
1) मोठ्या प्रमाणात ऑनलाइन अभ्यासक्रम (एकाच वेळी 1000 विद्यार्थी)
2) मोफत किंवा कमी किमतीत
3) खुली नावनोंदणी
4) स्वयं-वेगवान (self-paced) शिक्षण
– अनेकदा व्हिडिओ व्याख्याने, वाचन आणि चर्चा समाविष्ट करा
उदाहरणे: Coursera चे MOOCs, edX चे MOOCs, FutureLearn चे MOOCs
6. हायब्रिड लर्निंग (मिश्रित शिक्षण)
1) ऑनलाइन आणि समोरासमोर सूचना एकत्र
2) ऑनलाइन घटक पारंपारिक वर्गातील शिक्षणाला पूरक आहेत
3) लवचिक वेळापत्रक
4) सिंक्रोनस आणि असिंक्रोनस शिक्षणाचे मिश्रण
उदाहरणे: ऑन-कॅम्पस आवश्यकतांसह ऑनलाइन पदवी कार्यक्रम
डिस्टन्स लर्निंगचे फायदे व तोटे (फायदे वाढवण्यासाठी तोटे कमी करण्यासाठी मार्ग)
फायदे:
1. लवचिकता
1) कुठेही, कधीही शिका
2) गरजेनुसार शिकण्याचे वेळापत्रक समायोजित करा
3) काम, कुटुंब आणि शिक्षण यांचा समतोल साधा
2. प्रवेशयोग्यता
1) दुर्गम किंवा कमी लोकसंख्येपर्यंत पोहोचा
2) भौगोलिक अडथळे दूर करा
3) सर्वांसाठी समान शिक्षण
3. खर्च-प्रभावीता
1) शिक्षण शुल्क कमी केले
2) कोणतेही पुनर्स्थापना किंवा प्रवास खर्च नाही
3) फ्री किंवा कमी किमतीच्या संसाधनांमध्ये प्रवेश
4. स्वयं-वेगवान शिक्षण
1) वैयक्तिक गतीने शिका
2) आवश्यकतेनुसार सामग्रीचे पुनरावलोकन करा
3) वर्धित धारणा आणि समज
5. वाढीव पोहोच (जागतिक प्रवेश)
1) आंतरराष्ट्रीय प्रशिक्षक आणि समवयस्कांशी कनेक्ट व्हा
2) जागतिक संसाधने आणि कौशल्यांमध्ये प्रवेश करा
3) सांस्कृतिकदृष्ट्या वैविध्यपूर्ण शिक्षण वातावरण
तोटे:
1. मर्यादित संवाद
1) समोरासमोरील संवाद कमी
2) संबंध तयार करण्यात अडचण
3) मर्यादित अशाब्दिक संकेत
2. तांत्रिक समस्या
1) कनेक्टिव्हिटी समस्या
2) व्हिडिओ किंवा ऑडिओची क्वालिटी(Quality) कमी असण्याची शक्यता
3) प्लॅटफॉर्म सुसंगतता समस्या
3. प्रेरणा अभाव
1) मर्यादित जबाबदारी
2) व्यस्त राहण्यात अडचण
3) आंतरिक प्रेरणा आवश्यक आहे
4. मर्यादित अभिप्राय
1) विलंबित किंवा अपुरा अभिप्राय
2) शंका स्पष्ट करण्यात अडचण
3) चर्चेची संधी कमी
5. स्वयं-शिस्त आवश्यक आहे
1) वेळ व्यवस्थापन आव्हाने
2) विलंब जोखीम
3) यशासाठी स्वयं-नियमन आवश्यक आहे
तोटे कमी करण्यासाठी:
1. प्रशिक्षक आणि समवयस्कांशी नियमित संवाद
2. परस्परसंवादी साधने वापरा (उदा. व्हिडिओ कॉन्फरन्सिंग, चर्चा मंच)
3. स्पष्ट ध्येये आणि वेळापत्रक सेट करा
4. ऑनलाइन समुदाय किंवा मार्गदर्शकांकडून समर्थन मिळवा
5. प्रतिबद्धता वाढवण्यासाठी तंत्रज्ञानाचा फायदा घ्या (उदा. गेमिफिकेशन, सिम्युलेशन)
फायदे वाढवण्यासाठी:
1. प्रभावी वेळ व्यवस्थापन कौशल्ये विकसित करा
2. लवचिक वेळापत्रक वापरा
3. विविध संसाधने आणि सामग्रीसह व्यस्त रहा
4. ऑनलाइन चर्चेत सहभागी व्हा