आजच्या जागतिक कार्यक्षेत्रात एक शांत (हळुवार) पण अत्यंत महत्त्वाचे स्थित्यंतर घडत आहे, जिथे महिला अनेक प्रमुख उद्योगांमध्ये पुरुषांच्या तुलनेत शैक्षणिक आणि कौशल्यांमध्ये आघाडी घेत आहेत (Ladies on top). दशकानुदशके लैंगिक विषमतेवर आणि ‘ग्लास सीलिंग’च्या (काचेच्या छताच्या) संकल्पनांवर चर्चा केंद्रित असताना, आता महिला केवळ मोठ्या संख्येने कार्यक्षमतेतच नाही, तर आरोग्यसेवा, वित्त (Finance) आणि तंत्रज्ञान यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये पदव्या, परवाने आणि प्रमाणपत्रे मिळवण्यातही पुरुषांपेक्षा पुढे जात आहेत. हे शैक्षणिक यश भविष्यातील कामाचे स्वरूप, नवोपक्रम आणि नेतृत्वाची भूमिका निश्चित करत आहे. या बदलाची दखल घेणे धोरणकर्ते आणि उद्योजकांसाठी अत्यंत आवश्यक आहे, जेणेकरून समानता आणि विकासाला चालना मिळेल.
आरोग्य सेवा आणि सामाजिक सहाय्य क्षेत्रातील महिलांचे वाढते वर्चस्व
जागतिक स्तरावर आरोग्यसेवा आणि सामाजिक सहाय्य हे सर्वात वेगाने वाढणारे आणि आवश्यक असे क्षेत्र आहे. यात महिलांचा सहभाग सातत्याने वाढत असून, ‘इंटरनॅशनल फायनान्स कॉर्पोरेशन’ International Finance Corporation (IFC) च्या 2025 च्या रिपोर्टनुसार, अनेक प्रदेशांमध्ये आरोग्यसेवा आणि सामाजिक सेवांमधील पदवीधरांपैकी 70% पेक्षा जास्त महिला आहेत.
Report :-
हा आकडेवारी महिलांच्या या क्षेत्रातील वाढत्या शैक्षणिक गुंतवणुकीचे स्पष्ट संकेत देते. अहवालात असेही म्हटले आहे की, ‘आरोग्यसेवेमध्ये महिलांचे वाढते शिक्षण आणि पदवी संपादन त्यांना या प्रमुख सेवा उद्योगात भविष्यातील नेते म्हणून स्थान देत आहे.’ आरोग्यसेवा हे केवळ उपचारांचे क्षेत्र नसून त्यात सामाजिक सेवा, मानसिक आधार आणि सार्वजनिक आरोग्याच्या अनेक पैलूंचा समावेश आहे. महिलांची नैसर्गिक करुणा, संघटन कौशल्ये आणि तपशीलवार दृष्टिकोन त्यांना या भूमिकांमध्ये अधिक प्रभावी बनवत आहे, ज्यामुळे आरोग्य सेवांच्या गुणवत्तेत लक्षणीय सुधारणा होत आहे.
शिक्षण आणि प्रशिक्षण (Training) क्षेत्रातील महिलांची निर्विवाद आघाडी
शिक्षण आणि प्रशिक्षण (Training) हे कोणत्याही समाजाचा पाया आहे, आणि या क्षेत्रातही महिलांनी आपली प्रबळ उपस्थिती सिद्ध केली आहे. ‘प्यू रिसर्च सेंटर’ (Pew Research Center) च्या 2023 च्या एका अभ्यासानुसार, अमेरिका आणि युरोपमधील शिक्षण-संबंधित पदवी अभ्यासक्रमांमध्ये महिलांचा सहभाग 85% पर्यंत पोहोचला आहे, हे विशेष उल्लेखनीय आहे. या आकडेवारीवरून शिक्षण क्षेत्रात महिलांचे वर्चस्व किती मोठे आहे, हे स्पष्ट होते. शिक्षण तज्ज्ञ डॉ. सुझान कॅंडिस (Dr. Suzanne Candis) यांनी यावर भाष्य करताना म्हटले आहे, ‘महिलांची प्रगत शैक्षणिक कौशल्ये आणि ज्ञान संपादन शिक्षण आणि कार्यबल प्रशिक्षणाचे स्वरूप बदलत आहे.’ प्राथमिक शिक्षणापासून ते उच्च शिक्षण आणि व्यावसायिक प्रशिक्षणापर्यंत, महिला शिक्षिका, प्राध्यापक आणि प्रशिक्षक म्हणून मोठ्या प्रमाणात योगदान देत आहेत. भविष्यातील पिढ्यांना घडवण्यात आणि कार्यक्षम कार्यबल तयार करण्यात त्यांची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची आहे.
वित्त (Finance), माहिती तंत्रज्ञान (IT) आणि विधी (Legal) सेवांमधील महिलांची लक्षणीय प्रगती
एक काळ असा होता, जेव्हा वित्त, माहिती तंत्रज्ञान (IT) आणि विधी सेवा ही प्रामुख्याने पुरुषांचे वर्चस्व असलेली क्षेत्रे मानली जात होती. मात्र, आता या पारंपरिक समजुतींना छेद देत महिला या क्षेत्रांमध्येही आघाडी घेत आहेत. ‘वर्ल्ड इकॉनॉमिक फोरम’ (World Economic Forum) च्या 2025 च्या अहवालानुसार, वित्त आणि विमा सेवांमध्ये महिलांचा सहभाग आणि प्रगत प्रमाणपत्रे मिळवण्याचे प्रमाण वाढत आहे, आणि या वाढीचा वेग पुरुषांपेक्षा जास्त आहे. ‘महिला आर्थिक क्षेत्रात कौशल्यातील अंतर वेगाने कमी करत आहेत, अनेकदा त्यांच्या पुरुष सहकाऱ्यांना मागे टाकत जोखीम व्यवस्थापनात नवोपक्रम घडवत आहेत,’ असे अहवालात नमूद केले आहे. त्याचप्रमाणे, माहिती तंत्रज्ञान आणि दळणवळण (ICT) क्षेत्रात, पुरुषांचे संख्यात्मक वर्चस्व असले तरी, ‘युनेस्को’ (UNESCO) च्या 2025 च्या जागतिक लैंगिक अहवालानुसार, अनेक अर्थव्यवस्थांमध्ये ICT मधील महिलांचा उच्च शिक्षण प्रवेश दर पुरुषांपेक्षा वेगाने वाढत आहे, ज्यामुळे कौशल्यातील दरी कमी होण्यासाठी एक भक्कम पाया तयार होत आहे.
विधी सेवांमध्येही महिलांनी उल्लेखनीय यश संपादन केले आहे. ‘नॅशनल असोसिएशन ऑफ वुमन लॉयर्स’ (National Association of Women Lawyers) च्या अहवालानुसार, 2025 मध्ये कायद्याच्या पदवीधरांमध्ये महिलांचे प्रमाण 55% पेक्षा जास्त आहे, ज्यामुळे कायदेशीर शिक्षणाचे स्वरूप बदलले आहे आणि कायदेशीर व्यवसायांमध्ये महिलांचे प्रतिनिधित्व वाढत आहे. हे आकडे महिलांच्या वाढत्या महत्त्वाकांक्षेचे आणि बौद्धिक क्षमतेचे निदर्शक आहेत, ज्यामुळे या महत्त्वपूर्ण उद्योगांमध्ये भविष्यातील नेतृत्वाच्या भूमिकांमध्ये मोठ्या बदलाची अपेक्षा आहे. कायदेशीर सल्लागार, न्यायाधीश आणि कॉर्पोरेट वकील म्हणून महिलांची वाढती उपस्थिती समाजाला अधिक न्याय आणि समतोल दृष्टिकोन प्रदान करत आहे. महिलांच्या या प्रवासाचा समाजाच्या विविध स्तरांवर सकारात्मक परिणाम होत आहे, ज्यामुळे कार्यक्षेत्रातील समानता आणि सर्वसमावेशकतेला चालना मिळत आहे.
पर्यावरण विज्ञान, सार्वजनिक प्रशासन आणि सामाजिक धोरणांमध्ये महिलांचे वाढते योगदान
उपरोक्त क्षेत्रांव्यतिरिक्त, महिला आता पर्यावरण विज्ञान आणि सार्वजनिक प्रशासन यांसारख्या इतर धोरणात्मक आणि भविष्याभिमुख क्षेत्रांमध्येही आपले स्थान निर्माण करत आहेत. पर्यावरण विज्ञान आणि शाश्वतता-संबंधित पदव्यांमध्ये महिलांचा वाढता सहभाग नवोपक्रमाला चालना देत आहे. पर्यावरण शास्त्रज्ञ डॉ. लिआ मोरो (Dr. Leah Moreau) यांनी 2025 च्या त्यांच्या अहवालात नमूद केले आहे की, ‘उच्च शिक्षण आणि तांत्रिक प्रशिक्षण घेऊन महिलांचे हवामान विज्ञान आणि हरित ऊर्जा क्षेत्रातील योगदान वाढत आहे.’ जागतिक हवामान बदल आणि शाश्वत विकासाच्या आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी महिलांचा दृष्टिकोन आणि त्यांचे संशोधन अत्यंत महत्त्वाचे ठरत आहे. त्यांच्यातील सूक्ष्म निरीक्षण क्षमता आणि समस्या सोडवण्याची वृत्ती पर्यावरणाच्या जटिल समस्यांवर नवीन उपाय शोधण्यास मदत करत आहे.
‘मॅकिन्से’ (McKinsey) च्या 2025 च्या टॅलेंट अहवालात सार्वजनिक धोरण आणि प्रशासनामध्ये महिला पदवीधरांची वाढ नोंदवली आहे. या अहवालाचा निष्कर्ष असा आहे की, ‘या धोरणात्मक सरकारी क्षेत्रांमध्ये महिलांनी पुरुषांना मागे टाकून शिक्षण घेतल्याने वरिष्ठ नेतृत्व भूमिकांमध्ये लैंगिक समानतेच्या शक्यता वाढल्या आहेत.’ सार्वजनिक प्रशासन आणि सामाजिक धोरणांमध्ये महिलांचे वाढते प्रतिनिधित्व धोरणनिर्मितीला अधिक सर्वसमावेशक आणि संवेदनशील बनवते. यामुळे समाजाच्या सर्व स्तरातील लोकांच्या गरजा आणि अपेक्षा अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेऊन धोरणे तयार केली जातात. महिलांच्या या योगदानामुळे केवळ कार्यक्षेत्रातील समानताच नाही, तर एकंदर सामाजिक विकासालाही गती मिळत आहे, ज्यामुळे भविष्यातील समाजाला अधिक स्थिर आणि प्रगतीशील दिशा मिळत आहे.
या शैक्षणिक बदलाचे दूरगामी परिणाम आणि भविष्यातील दिशा
सात उद्योगांमध्ये महिलांच्या शैक्षणिक प्रगतीमुळे जागतिक कार्यक्षेत्रात एक शांत पण अत्यंत परिवर्तनकारी बदल घडत आहे. संशोधन सातत्याने हे दाखवून देत आहे की, महिला प्रमुख क्षेत्रांमध्ये त्यांच्या पुरुष सहकाऱ्यांपेक्षा अधिक शिकत आहेत. या प्रवृत्तीमुळे विविधता, नवोपक्रम आणि शक्तीच्या संतुलनाला नवसंजीवनी मिळत आहे. या बदलामुळे केवळ वैयक्तिक महिलांनाच नव्हे, तर कंपन्या, उद्योग आणि संपूर्ण अर्थव्यवस्थांनाही फायदा होत आहे. विविध दृष्टिकोन आणि अनुभवांमुळे समस्या सोडवण्यासाठी अधिक प्रभावी उपाय मिळतात, ज्यामुळे नवनिर्मितीला चालना मिळते आणि व्यवसायांची वाढ होते. कंपन्यांना आता महिलांच्या या वाढत्या शैक्षणिक आणि कौशल्याच्या सामर्थ्याचा उपयोग करून घेण्याची गरज आहे.
धोरणकर्ते आणि कॉर्पोरेट नेत्यांसाठी, ही माहिती अत्यंत महत्त्वाची आहे. त्यांना अशा प्रतिभा विकास धोरणांची आखणी करावी लागेल, जी महिलांच्या वाढत्या शैक्षणिक फायद्याचा पुरेपूर उपयोग करतील. यामुळे कार्यक्षेत्रात समानता (equity) आणि आर्थिक वाढ (economic growth) साध्य करता येईल. या बदलाकडे केवळ एक ‘लिंग-विषयक मुद्दा’ म्हणून न पाहता, एक ‘आर्थिक आणि सामाजिक संधी’ म्हणून पाहणे आवश्यक आहे. महिलांच्या नेतृत्वाखालील नवोपक्रम, कार्यक्षम व्यवस्थापन आणि दूरदृष्टी यामुळे येणाऱ्या काळात विविध उद्योगांना एक नवीन दिशा मिळेल, यात शंका नाही. एक अधिक संतुलित आणि प्रगतीशील समाज घडवण्यासाठी महिलांचा हा शैक्षणिक आणि व्यावसायिक प्रवास अत्यंत महत्त्वाचा ठरत आहे. भविष्यातील कार्यक्षेत्र हे अधिक सर्वसमावेशक, न्याय्य आणि उत्पादक असेल, यात या बदलाचा सिंहाचा वाटा असेल.