नवी दिल्ली: भारताच्या शिक्षण प्रणालीत एक महत्त्वपूर्ण क्रांती घडवण्याच्या उद्देशाने शिक्षण मंत्रालयाने (Ministry of Education – MoE) एक दूरगामी निर्णय घेतला आहे. आता देशभरातील शाळांमध्ये तिसरी इयत्तेपासूनच कृत्रिम बुद्धिमत्ता (Artificial Intelligence – AI in school) आणि कॉम्प्युटेशनल थिंकिंग (Computational Thinking – CT) या विषयांचा अभ्यासक्रम समाविष्ट केला जाईल. शिक्षण मंत्रालयाचा शाळा शिक्षण आणि साक्षरता विभाग (DoSE&L) भविष्यासाठी विद्यार्थ्यांना तयार करण्यासाठी AI आणि CT ला आवश्यक घटक मानतो. राष्ट्रीय अभ्यासक्रम आराखडा (National Curriculum Framework for School Education – NCF SE) 2023 च्या विस्तृत चौकटीत हा अभ्यासक्रम तयार केला जात असून, येत्या शैक्षणिक सत्रापासून याची अंमलबजावणी करण्याचे नियोजन आहे. हा निर्णय केवळ विद्यार्थ्यांचे भविष्य उज्ज्वल करणार नाही, तर त्यांना २१ व्या शतकातील आव्हानांना तोंड देण्यासाठी आवश्यक असलेली कौशल्ये लहान वयातच आत्मसात करण्यास मदत करेल.
अभ्यासक्रमाची उद्दिष्ट्ये आणि अंमलबजावणी
कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि कॉम्प्युटेशनल थिंकिंग (AI & CT) हे केवळ तांत्रिक विषय नाहीत, तर ते शिकणे, विचार करणे आणि शिकवणे या संकल्पनांना बळकटी देणारे घटक आहेत. या अभ्यासक्रमाची रचना ‘सार्वजनिक हितासाठी AI’ (AI for Public Good) या व्यापक कल्पनेवर आधारित आहे. याचा अर्थ विद्यार्थ्यांना केवळ तंत्रज्ञान कसे वापरावे हे शिकवले जाणार नाही, तर जटिल समस्या सोडवण्यासाठी त्याचा नैतिक वापर कसा करावा हे देखील समजावून सांगितले जाईल. तिसरी इयत्तेपासून या तंत्रज्ञानाला अभ्यासक्रमात समाविष्ट केल्याने, विद्यार्थ्यांच्या मनात या तंत्रज्ञानाबद्दलची भीती कमी होऊन ते स्वाभाविकपणे त्याचा भाग बनतील. शिक्षण मंत्रालय, केंद्रीय माध्यमिक शिक्षण मंडळ (CBSE), राष्ट्रीय शैक्षणिक संशोधन आणि प्रशिक्षण परिषद (NCERT), केंद्रीय विद्यालय संघटना (KVS), नवोदय विद्यालय समिती (NVS) यांच्यासोबतच विविध राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांच्या सहकार्याने NCF SE 2023 अंतर्गत एक अर्थपूर्ण आणि सर्वसमावेशक अभ्यासक्रम तयार करत आहे. प्रा. कार्तिक रमण, आयआयटी मद्रास यांच्या अध्यक्षतेखाली सीबीएसईने एक तज्ज्ञ समितीही स्थापन केली आहे, जी या अभ्यासक्रमाच्या विकासावर काम करत आहे. 29 ऑक्टोबर 2025 रोजी झालेल्या एका महत्त्वपूर्ण बैठकीत या विषयावर सखोल चर्चा करण्यात आली, ज्यात अनेक शिक्षण तज्ञांनी आपले विचार मांडले.
शिक्षक प्रशिक्षण आणि संसाधने: यशाचा आधार
या महत्वाकांक्षी अभ्यासक्रमाच्या यशस्वी अंमलबजावणीसाठी शिक्षक प्रशिक्षण आणि योग्य अध्ययन-अध्यापन साहित्याची उपलब्धता अत्यंत महत्त्वाची ठरणार आहे. शालेय शिक्षण आणि साक्षरता विभागाचे सचिव संजय कुमार यांनी स्पष्ट केले की, AI शिक्षण हे ‘आपल्या सभोवतालचे जग’ (The World Around Us – TWAU) या संकल्पनेशी जोडलेले एक मूलभूत आणि सार्वत्रिक कौशल्य म्हणून पाहिले पाहिजे. त्यांनी यावर भर दिला की, हा अभ्यासक्रम व्यापक, सर्वसमावेशक आणि NCF SE 2023 च्या मार्गदर्शक तत्त्वांवर आधारित असावा, जिथे प्रत्येक मुलाच्या अद्वितीय क्षमतेला प्राधान्य दिले जाईल. धोरणकर्त्या म्हणून, बदलत्या गरजांनुसार किमान मर्यादा निश्चित करणे आणि तिचे पुनर्मूल्यांकन करणे हे आपले काम आहे, असे त्यांनी सांगितले. NISHTHA शिक्षक प्रशिक्षण मॉड्यूल्स आणि व्हिडिओ-आधारित शिक्षण संसाधने यांसारख्या साधनांद्वारे शिक्षकांना प्रशिक्षण दिले जाईल, जे या अभ्यासक्रम अंमलबजावणीचा कणा असेल. डिसेंबर 2025 पर्यंत आवश्यक अभ्यासक्रम सामग्री, हँडबुक आणि डिजिटल संसाधने विकसित करण्याचे उद्दिष्ट ठेवण्यात आले आहे. NCERT आणि CBSE यांच्यातील समन्वय समिती NCF SE अंतर्गत अभ्यासक्रमाचे अखंड एकीकरण, संरचना आणि गुणवत्ता सुनिश्चित करेल, जेणेकरून विद्यार्थ्यांपर्यंत सर्वोत्तम शिक्षण पोहोचेल.
भविष्यातील दृष्टी आणि जागतिक संदर्भ
या अभ्यासक्रमाचे नियोजन करताना, केवळ देशांतर्गत गरजाच नव्हे तर आंतरराष्ट्रीय दृष्टिकोनही विचारात घेतला जात आहे. सचिव संजय कुमार यांनी जागतिक स्तरावरील बोर्ड आणि अभ्यासक्रमांचे विश्लेषण करण्याची आवश्यकता व्यक्त केली, जेणेकरून भारतासाठी उपयुक्त असे घटक समाविष्ट करता येतील, परंतु हे सर्व आपल्या देशाच्या विशिष्ट गरजांनुसार असावे यावर त्यांनी भर दिला. कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि कॉम्प्युटेशनल थिंकिंगचे शिक्षण हे केवळ तंत्रज्ञानाच्या वापरापुरते मर्यादित नसून, विद्यार्थ्यांना नैतिक निर्णय घेण्यास, गंभीर विचार करण्यास आणि नवोपक्रमासाठी प्रोत्साहित करण्यास मदत करेल. यामुळे भविष्यातील आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी सक्षम नागरिक घडतील. राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण (NEP) 2020 आणि NCF SE 2023 शी पूर्णपणे सुसंगत असलेला हा अभ्यासक्रम शैक्षणिक सत्र 2026-27 पासून तिसरी इयत्तेपासून सुरू होईल. संयुक्त सचिव (I&T) प्राची पांडे यांनी अभ्यासक्रम विकास आणि अंमलबजावणीसाठी निश्चित केलेल्या वेळापत्रकाचे पालन करण्याच्या महत्त्वावर जोर दिला. हा उपक्रम भारतातील शिक्षण क्षेत्रात एका नव्या युगाची सुरुवात करेल, जिथे तंत्रज्ञान हे शिक्षणाचे एक अविभाज्य अंग बनेल आणि मुलांना भविष्यातील ‘स्मार्ट’ जगात यशस्वी होण्यासाठी आवश्यक असलेले ज्ञान आणि कौशल्ये प्रदान करेल.
या महत्त्वपूर्ण निर्णयाचे दूरगामी परिणाम होणार आहेत. तिसरी इयत्तेपासूनच AI आणि CT चे शिक्षण सुरू केल्याने, विद्यार्थ्यांमध्ये लहानपणापासूनच तार्किक विचारशक्ती, समस्या सोडवण्याची क्षमता आणि सर्जनशीलता विकसित होईल. यामुळे केवळ त्यांच्या शैक्षणिक प्रगतीलाच नव्हे, तर त्यांच्या सर्वांगीण विकासालाही गती मिळेल. शिक्षण मंत्रालय आणि संबंधित संस्थांच्या एकत्रित प्रयत्नांमुळे, भारत ज्ञान-आधारित अर्थव्यवस्थेकडे वाटचाल करेल आणि जागतिक स्तरावर तंत्रज्ञान आणि नवोपक्रमात आघाडीवर राहील अशी अपेक्षा आहे. हा निर्णय नवीन शैक्षणिक धोरणाचे (NEP 2020) ध्येय साध्य करण्याच्या दिशेने एक महत्त्वाचे पाऊल आहे, ज्यामध्ये विद्यार्थ्यांना २१ व्या शतकातील आव्हानांसाठी तयार करणे आणि त्यांना जागतिक नागरिक बनवणे हे समाविष्ट आहे. भविष्यातील पिढीला तंत्रज्ञान-सक्षम आणि विचारशील नागरिक बनवण्यासाठी हा अभ्यासक्रम निश्चितच एक क्रांतीकारी बदल घडवून आणेल आणि त्यांना उज्ज्वल भवितव्याकडे घेऊन जाईल.