कॉन्स्टेबल विजय कुमार, एक शूर आणि निस्वार्थी CRPF (Central Reserve Police Force) कॉन्स्टेबल. 2014 च्या पुराने जम्मू आणि काश्मीरला उद्ध्वस्त केल्यामुळे, कुमार आणि त्यांच्या CRPF टीमने अडकलेल्या नागरिकांना वाचवण्यासाठी अथक परिश्रम घेतले. पुराचे पाणी वाढत होते आणि परिस्थिती भीषण होती. कुमार यांची टीम सर्वात जास्त प्रभावित भागात तैनात करण्यात आली होती, गरजूंपर्यंत पोहोचण्यासाठी भरमसाठ पाण्यातून वाट दाखवत होते. पूरग्रस्त रस्त्यावरून जाताना कुमार यांच्या टीमला एक 2 वर्षांची मुलगी आढळली, ती अगदी थंड पाण्याच्या प्रवाहामध्ये झाडाच्या फांदीला चिकटलेली होती, तिचे पालक कुठेच दिसत नव्हते. न डगमगता, कुमार यांनी पाण्यामध्ये उडी मारली आणि त्या चिमुरडीपर्यंत पोहोचण्यासाठी जोरदार प्रवाहाशी झुंज दिली. त्यांनी तिला काळजीपूर्वक फांदीतून बाहेर काढले व पोहत त्यांच्या टीमपर्यंत परतले आणि मुलाला तिच्या आनंदी पालकांसोबत सोपवले.
शौर्याच्या या निःस्वार्थी कृत्याने कॉन्स्टेबल विजय कुमार यांना शौर्य पुरस्कार मिळाला, परंतु त्याहूनही महत्त्वाचे म्हणजे त्यांनी संरक्षण केलेल्या लोकांची मने जिंकली. हेच ते शौर्याचे काम CRPF जवान अगदी निस्वार्थीपणाने करतात. चला तर पाहूया CRPF म्हणजे नक्की काय, त्यांचे काम काय असते, या क्षेत्रातील फायदे, विद्यार्थ्यांनी या क्षेत्रात पाऊल कसे टाकावे अगदी सोप्या शब्दात.
केंद्रीय राखीव पोलीस दल किंवा CRPF (Central Reserve Police Force) हे भारतातील सर्वात मोठे निमलष्करी (Paramilitary) दल आहे, ज्याचा इतिहास 1939 चा आहे. सोप्या शब्दात, CRPF हे एक विशेष पोलीस दल आहे जे कायदा व सुव्यवस्था राखण्यात मदत करते आणि संपूर्ण भारतातील अंतर्गत सुरक्षा सुनिश्चित करते.
CRPF ला भारताच्या अंतर्गत सुरक्षेचे रक्षक समजा. शांतता आणि स्थैर्य राखण्यात ते महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात, विशेषत: बंडखोरी, दहशतवाद किंवा नैसर्गिक आपत्तींनी प्रभावित झालेल्या भागात. गर्दी नियंत्रण आणि दंगल नियंत्रणापासून ते दहशतवादविरोधी कारवाया आणि बचाव मोहिमेपर्यंत, CRPF देशाच्या सेवेसाठी सदैव तत्पर असतात. 3 लाखाहून अधिक कर्मचाऱ्यांसह, CRPF वर्षानुवर्षे कार्य करत आहेत आणि त्यांच्या शौर्याने आणि निस्वार्थीपणाने भारतीयांच्या हृदयात एक विशेष स्थान मिळवले आहे.
राष्ट्रीय सुरक्षेत CRPF ची भूमिका (Role of CRPF in National Security)
1. अंतर्गत सुरक्षा – CRPF दंगली, निषेध आणि हिंसक परिस्थिती हाताळून देशात शांतता सुनिश्चित करते.
2. दहशतवादविरोधी – दहशतवादाने प्रभावित भागात नागरिकांचे संरक्षण आणि शांतता राखण्यासाठी ते दहशतवाद्यांशी लढते.
3. निवडणुकीदरम्यान कर्तव्य – CRPF मतदानादरम्यान सुरक्षा प्रदान करून मुक्त आणि निष्पक्ष निवडणुका पार पाडण्यास मदत करते.
4. आपत्ती व्यवस्थापन – पूर आणि भूकंप यांसारख्या नैसर्गिक आपत्तींच्या वेळी CRPF लोकांना वाचवते आणि मदत पुरवते.
5. VIP (Very Important Person) सुरक्षा – CRPF देशभरातील महत्त्वाचे नेते, मान्यवर आणि त्यांच्या कुटुंबियांचे संरक्षण करते.
6. नक्षलवादाचा मुकाबला – शांतता प्रस्थापित करण्यासाठी आणि विकास सुनिश्चित करण्यासाठी नक्षलवादी (माओवादी बंडखोर) प्रभावित भागात ते कार्यरत आहे.
7. सीमा सुरक्षा – संवेदनशील सीमावर्ती भागाचे रक्षण करण्यासाठी आणि बेकायदेशीर कारवाया रोखण्यासाठी CRPF इतर दलांसोबत काम करते.
8. स्थानिक पोलिसांना प्रशिक्षण – CRPF स्थानिक पोलिस दलांना त्यांची कौशल्ये आणि ऑपरेशन्स सुधारण्यासाठी प्रशिक्षण देते आणि त्यांना मदत करते.
9. राष्ट्रीय मालमत्तेचे संरक्षण – हे धरण, पॉवर प्लांट आणि सरकारी कार्यालये यासारख्या गंभीर पायाभूत सुविधांचे रक्षण करते.
10. संयुक्त राष्ट्र शांती मोहीम – CRPF जागतिक शांतता मोहिमांमध्ये भारताचे प्रतिनिधित्व करते, संघर्षग्रस्त देशांमध्ये सौहार्द वाढवते.
CRPF मधील पोस्ट, त्यांची कामे आणि सॅलरी (CRPF's Posts and their Salaries)
1. कॉन्स्टेबल
सॅलरी: सुमारे ₹25,000 ते ₹35,000 दरमहा.
फायदे:
- वैद्यकीय भत्ते (allowances)
- निवृत्तीनंतर पेन्शन
- गृहनिर्माण भत्ता (काही प्रकरणांमध्ये)
- विमा (Insurance)
- रजा लाभ (PL-Paid Leave and CL-Casual leave)
नोकरीची भूमिका:
कॉन्स्टेबल कायदा आणि सुव्यवस्था राखतात, आपत्कालीन परिस्थिती हाताळतात आणि सार्वजनिक ठिकाणी आणि कार्यक्रमांमध्ये सुरक्षा प्रदान करतात. ते सैन्याचा कणा आहेत आणि अनेकदा गस्त आणि गर्दी नियंत्रण यासारखी मूलभूत कर्तव्ये पार पाडतात.
2. हेड कॉन्स्टेबल
सॅलरी: ₹35,000 ते ₹45,000 दरमहा.
फायदे:
- कॉन्स्टेबलचे सर्व फायदे
- विशेष कर्तव्यांसाठी अतिरिक्त भत्ते (allowances)
- एकसमान भत्ता (allowance)
नोकरीची भूमिका:
हेड कॉन्स्टेबल त्यांच्या खालील पोस्टच्या हवालदारांच्या कामावर देखरेख ठेवतात आणि दलात शिस्त राखण्यात मदत करतात.
3. सहाय्यक उपनिरीक्षक (ASI – Assistant Sub-Inspector)
सॅलरी: ₹45,000 ते ₹55,000 प्रति महिना.
फायदे:
- वरीलप्रमाणेच
- उच्च वेतन श्रेणी
- अतिरिक्त विशेष कर्तव्य भत्ते
नोकरीची भूमिका:
ASI कॉन्स्टेबलच्या छोट्या टीमचे नेतृत्व करतात, ऑपरेशन्स व्यवस्थापित करतात आणि उच्च श्रेणी आणि हवालदार यांच्यातील संपर्क म्हणून काम करतात. तपास आणि प्रशासकीय कामांमध्येही त्यांचा सहभाग असतो.
4. उपनिरीक्षक (SI- Sub-Inspector)
सॅलरी: ₹50,000 ते ₹60,000 प्रति महिना.
फायदे:
- वैद्यकीय आणि निवृत्ती वेतन लाभ
- जोखीम भत्ते
- काही कर्तव्यांसाठी विशेष भत्ते
नोकरीची भूमिका:
गुन्ह्यांचा तपास करणे, ऑपरेशन्सची देखरेख करणे आणि महत्त्वपूर्ण ठिकाणी सुरक्षा प्रदान करण्यात SI महत्त्वाची भूमिका बजावतात. ते टीमचे नेतृत्व करतात आणि थेट वरिष्ठ अधिकाऱ्यांना रिपोर्ट देतात.
5. निरीक्षक
पगार: ₹60,000 ते ₹75,000 प्रति महिना.
फायदे:
- वैद्यकीय, गृहनिर्माण आणि पेन्शन लाभ
- विशेष जोखीम भत्ते (allowances)
- करिअरमध्ये प्रगतीच्या संधी
नोकरीची भूमिका:
निरीक्षक मोठ्या टीमचे व्यवस्थापन करतात, प्रमुख सुरक्षा ऑपरेशन्सचे समन्वय साधतात आणि संवेदनशील भागात कायद्याची अंमलबजावणी करण्याच्या ऍक्टिव्हिटीजवर देखरेख ठेवतात. ते अनेकदा धोरणात्मक नियोजनात गुंतलेले असतात.
6. डेप्युटी कमांडंट (DC – Deputy Commandant)
पगार: ₹80,000 ते ₹1,00,000 दरमहा.
फायदे:
- उच्च वैद्यकीय आणि निवृत्ती वेतन लाभ
- प्रवास भत्ता
- अधिकृत वाहन आणि इतर विशेषाधिकार
नोकरीची भूमिका:
DCs उच्च-स्तरीय समन्वय, कायद्याची अंमलबजावणी आणि निर्णय प्रक्रियेवर लक्ष केंद्रित करून बटालियन किंवा युनिट्सचे व्यवस्थापन आणि नेतृत्व करतात.
7. कमांडंट
पगार: ₹1,00,000 ते ₹1,25,000 प्रति महिना.
फायदे:
- उच्च-जोखीम असलेल्या क्षेत्रांसाठी विशेष वेतनासह भत्त्यांची संपूर्ण श्रेणी
- सर्वोत्तम वैद्यकीय सुविधा
- पेन्शनसह सेवानिवृत्तीचे फायदे
नोकरीची भूमिका:
सेक्टर किंवा युनिटच्या संपूर्ण कामकाजासाठी आणि धोरणात्मक नेतृत्वासाठी कमांडंट जबाबदार असतात. ते ऑपरेशन्सचे निरीक्षण करतात आणि CRPF ची उद्दिष्टे कार्यक्षमतेने पूर्ण झाली आहेत याची खात्री करतात.
CRPF मध्ये करिअर कसे सुरू करावे (How to start a career in CRPF)
1. शैक्षणिक पात्रता:
1) असिस्टंट कमांडंट (AC) आणि इतर अधिकारी पदांसाठी: तुमच्याकडे मान्यताप्राप्त विद्यापीठातून (College मधून) पदवीधर (Degree Holder) असणे आवश्यक आहे. प्रवाहावर (आर्ट्स, कॉमर्स, सायन्स इ.) कोणतेही बंधन नाही.
2) काही पदांसाठी, विशिष्ट पात्रता किंवा संबंधित क्षेत्रातील अनुभव (जसे की इंजीनियरिंग किंवा कायदा -लॉ) आवश्यक असू शकतो.
3) पोस्ट-ग्रॅज्युएशन (उच्च पदांसाठी): अधिकारी म्हणून सामील होण्यासाठी पदव्युत्तर पदवी आवश्यक नसली तरी, ती तुम्हाला नंतर करिअरच्या प्रगतीमध्ये मदत करू शकते.
2. वयोमर्यादा:
1) असिस्टंट कमांडंट (AC) पदांसाठी उमेदवार 18 ते 23 वर्षांचे असावेत.
2) इतर पदांसाठी, वयोमर्यादा बदलते आणि राखीव प्रवर्गातील (SC/ST/OBC) उमेदवारांसाठी ती जास्त असू शकते. अचूक वय आवश्यकतांसाठी नेहमी अधिकृत अधिसूचना पहा.
3) भौतिक (Physical) पात्रता:
CRPF मध्ये विशिष्ट शारीरिक मानके आहेत जी उमेदवारांनी पूर्ण करणे आवश्यक आहे:
– उंची:
पुरुष उमेदवार: किमान 165 सें.मी.
महिला उमेदवार: किमान 157 सें.मी.
छाती (पुरुष उमेदवारांसाठी):
1. किमान 80 सेमी (विस्तार न करता).
2. किमान विस्तार 5 सेमी.
वजन: CRPF वैद्यकीय मानकांनुसार उंचीच्या प्रमाणात.
3. शारीरिक कार्यक्षमता चाचणी (PET):
पुरुष उमेदवार:
- 100 मीटरची शर्यत 16 सेकंदात.
- लांब उडी: 3 संधींमध्ये 3.5 मीटर.
- उंच उडी: 3 संधींमध्ये 1.1 मीटर.
- 800 मीटर धावणे: 3 मिनिटे 45 सेकंदात.
महिला उमेदवार:
- 100 मीटरची शर्यत 18 सेकंदात.
- लांब उडी: 3 संधींमध्ये 3 मीटर.
- उंच उडी: 0.9 मीटर 3 संधींमध्ये.
- 800 मीटर धावणे: 4 मिनिटे 45 सेकंदात.
वैद्यकीय फिटनेस:
उमेदवार कोणत्याही शारीरिक व्यंग किंवा आजारापासून मुक्त असावा. शारीरिक चाचणीनंतर कसून वैद्यकीय तपासणी केली जाईल.
4. भरती प्रक्रिया:
भरती प्रक्रियेमध्ये अनेक पायऱ्यांचा समावेश आहे:
1) ऑनलाइन अर्ज:
1. भरती सूचनांसाठी CRPF अधिकृत वेबसाइट किंवा एम्प्लॉयमेंट न्यूज तपासत रहा. तुमचा अर्ज वैयक्तिक तपशील, शिक्षण आणि इतर संबंधित माहितीसह भरा.
2. आवश्यक कागदपत्रे (ओळख पुरावा, पदवी प्रमाणपत्र, जात प्रमाणपत्र इ.) जमा करा.
2) लेखी परीक्षा:
1. प्रारंभिक तपासणीनंतर, तुम्हाला लेखी परीक्षा द्यावी लागेल. या चाचणीमध्ये सहसा खालील विभाग समाविष्ट असतात:
1) सामान्य ज्ञान (GK): चालू घडामोडी, इतिहास, भूगोल आणि राजकारण.
2) इंग्रजी भाषा: मूलभूत व्याकरण, आकलन, शब्दसंग्रह आणि वाक्य सुधारणा.
3) बुद्धिमत्ता तर्क करणे: तार्किक तर्क, संख्या मालिका, समानता आणि नमुना ओळख.
4) परिमाणात्मक योग्यता: अंकगणित प्रश्न, संख्या प्रणाली, टक्केवारी, सरासरी इ.
3) शारीरिक चाचणी (PET- Physical Endurance Test/ PST- Physical Standard Test):
– एकदा तुम्ही लेखी परीक्षा उत्तीर्ण झाल्यावर, तुम्हाला शारीरिक फिटनेस चाचणी (वर वर्णन केलेली) उत्तीर्ण करणे आवश्यक असेल.
4) मुलाखत (Interview)/व्यक्तिमत्व चाचणी:
– शारीरिक चाचणी यशस्वीरित्या उत्तीर्ण झाल्यानंतर, तुम्हाला मुलाखतीसाठी (Interview) बोलावले जाईल. मुलाखत तुमच्या व्यक्तिमत्त्वावर, नेतृत्वगुणांवर, निर्णय घेण्याची क्षमता आणि संभाषण कौशल्यांवर लक्ष केंद्रित करते.
5. दस्तऐवज पडताळणी:
– या टप्प्यावर, तुमची सर्व शैक्षणिक आणि वैयक्तिक कागदपत्रे तपासली जातात आणि पडताळली जातात.
6. अंतिम निवड:
– अंतिम निवड लेखी परीक्षा, शारीरिक चाचणी आणि मुलाखतीसह सर्व टप्प्यांमधील तुमच्या कामगिरीवर अवलंबून असेल.
7. प्रशिक्षण (Training):
– प्रशिक्षण अकादमी: एकदा निवड झाल्यानंतर, तुम्हाला CRPF प्रशिक्षण अकादमीमध्ये पाठवले जाईल, जिथे तुम्हाला कठोर शारीरिक, मानसिक आणि रणनीतिकखेळ प्रशिक्षण (Training) दिले जाईल.
– कालावधी: स्थितीनुसार प्रशिक्षण साधारणतः 6-9 महिने चालते.
– शिकविलेली कौशल्ये: तुम्ही नेतृत्व, शिस्त, कायद्याची अंमलबजावणी, लढाऊ कौशल्ये आणि बरेच काही शिकाल. प्रशिक्षणामध्ये शस्त्रे हाताळणे, शारीरिक सहनशक्ती आणि प्रथमोपचार यांचा समावेश होतो.
– अंतिम पोस्टिंग: प्रशिक्षण यशस्वीरित्या पूर्ण केल्यानंतर, तुम्हाला संस्थेच्या गरजेनुसार CRPFच्या विविध बटालियनमध्ये पोस्ट केले जाईल.
8. तयारी कशी करावी:
शारीरिक प्रशिक्षण:
सुरुवातीच्या टप्प्यापासून शारीरिक तयारी सुरू करा. शारीरिक चाचण्या पूर्ण करण्यासाठी तुमचा तग धरण्याची क्षमता, सामर्थ्य आणि सहनशक्ती सुधारण्यावर लक्ष केंद्रित करा.
अभ्यास साहित्य:
– सामान्य ज्ञानासाठी, मनोरमा इयरबुक किंवा ल्युसेंट्स जनरल नॉलेज सारख्या पुस्तकांचा संदर्भ घ्या.
– रिझनिंग आणि ॲप्टिट्यूडसाठी, आर.एस. अग्रवाल आणि किरण यांचे एसएससी रिझनिंग उपयुक्त आहे.
– इंग्रजीसाठी, Wren आणि Martin सारखी पुस्तके वापरून शब्दसंग्रह आणि व्याकरण सुधारण्यावर लक्ष केंद्रित करा.
वेळ व्यवस्थापन:
एक स्पष्ट अभ्यास योजना सेट करा जी शारीरिक आणि शैक्षणिक तयारी दोन्ही संतुलित करेल. प्रत्येक विषयासाठी वेळ आणि शारीरिक क्रियाकलाप नियमितपणे विभाजित करा.
मॉक टेस्ट:
लेखी परीक्षेत तुमचा वेग आणि अचूकता सुधारण्यासाठी नियमित मॉक टेस्ट घ्या.
अपडेटेड रहा:
वर्तमानपत्रांचे अनुसरण करा, बातम्या पहा आणि चालू घडामोडी आणि महत्त्वाच्या सरकारी धोरणांबद्दल अपडेटेड रहा.
9. प्रेरित राहा:
CRPF अधिकारी बनण्याचा मार्ग सोपा नाही. त्यासाठी खूप चिकाटी, शिस्त आणि प्रेरणा आवश्यक आहे. लक्ष केंद्रित करा, तुमच्या तयारीमध्ये सातत्य ठेवा आणि संपूर्ण सकारात्मक दृष्टीकोन ठेवा.