“लाभले आम्हास भाग्य बोलतो मराठी
जाहलो खरेच धन्य ऐकतो मराठी
धर्म, पंथ, जात एक जाणतो मराठी
एवढा जगात माय मानतो मराठी”
Kusumagraj Information In Marathi अर्थात Vishnu Vaman Shirwadkar : (Marathi bhasha Din vishesh)
- मराठी भाषा दिनाचा विषय आला की कुसुमाग्रजांचे नाव येते. वि. वा. शिरवाडकर (विष्णू वामन शिरवाडकर) हे त्यांचे पूर्ण नाव. मराठी साहित्यामध्ये काही साहित्यकारांची नावे कितीही जुनी झाली तरी आताची वाटतात. त्यापैकीच एक आधुनिक युगाचे कवी अशी ओळख असलेले कवी म्हणजे कवी ‘कुसुमाग्रज’. मराठी साहित्य आणि त्याचा अभ्यास करणाऱ्यांना आजही या मराठी साहित्यिकाविषयीची अधिक खोलवर माहिती घेणे भाग आहे. मराठी भाषेतील अग्रगण्य कवी, लेखक, समीक्षक, नाटककार आणि कथाकार अशी त्यांची ओळख आहे. त्यांचा जन्मदिवस मराठी भाषा दिन म्हणून साजरा केला जातो.
मराठी भाषेतील त्यांच्या योगदानामुळे 27 फेब्रुवारी हा दिवस ‘मराठी राजभाषा दिन‘ म्हणून साजरा केला जातो. या दिवशी आवर्जून मराठी भाषा दिनाच्या शुभेच्छा दिल्या जातात.
इतकी त्यांची मराठी भाषेत ख्याती आहे. तुम्ही साहित्याचे चाहते असाल पण तुम्हाला कुसुमाग्रज यांची माहिती नसेल तर ती तुम्ही आताच घ्यायला हवीत्यांना आपल्या प्रभावी साहित्यलेखनामुळे ज्ञानपीठ पुरस्काराने गौरविण्यात आले होते. कुसुमाग्रजांचे आयुष्य, त्यांचे बालपण आणि त्यांचे साहित्य जाणून घेण्याची गरज ही आपल्या सगळ्यांनाच आहे. आजच्या या लेखात आपण कवी कुसुमाग्रज यांची मराठी माहिती मिळवणार आहोत.
- नाव : विष्णू वामन शिरवाडकर(Viva shirwadkar)
- मूळनाव: गजानन रंगनाथ शिरवाडकर
- वडिलांचे नाव: रंगनाथ शिरवाडकर
- काकांचे नाव: वामन शिरवाडकर
- टोपण नाव: कुसूम अग्रज ‘कुसुमाग्रज’
- जन्म : 27 फेब्रुवारी 1912
- जन्मस्थान : नाशिक
- शिक्षण: बी.ए. (नाशिक)
- पुरस्कार: महाराष्ट्र राज्य सरकार पुरस्कार (मराठीमाती, स्वगत, हिमरेषा, नटसम्राट), साहित्य अकादमी (नटसम्राट), ज्ञानपीठ पुरस्कार, पद्मभूषण पुरस्कार, डि.लीट पुरस्कार, नाट्यलेखन पुरस्कार
शिवाय कुसुमाग्रज यांच्या नावाने अनेक पुरस्कार साहित्यिकांना दिले जातात.
- विष्णू वामन शिरवाडकर ( वि वा शिरवाडकर ) तथा तात्यासाहेब शिरवाडकर यांचा 27 फेब्रुवारी 1912 रोजी पुणे येथे एका देशस्थ ब्राह्मण कुटुंबात जन्म झाला. हे मराठी भाषेतील अग्रगण्य कवी, लेखक, नाटककार, कथाकार तसेच समीक्षक होते. त्यांनी कुसुमाग्रज या टोपण नावाने कविता लेखन केले ते आत्मनिष्ठ व समाजनिष्ठ जाणीव असणारे मराठीतले महत्त्वाचे लेखक मानले जातात. शिरवाडकरांचे वर्णन सरस्वतीच्या मंदिरातील दैदीप्यमान रत्न असे करतात. वि. स. खांडेकर यांच्यानंतर मराठी साहित्यात ज्ञानपीठ पुरस्कार मिळवणारे ते दुसरे साहित्यिक होते. चार दशकांपेक्षा अधिक “काळ प्रभाव गाजवणारे श्रेष्ठ प्रतिभावंत कवी, नाटककार, कथाकार,कादंबरीकार, लघु निबंधकार व आस्वादक समीक्षक”, प्रामाणिक सामाजिक आस्था,क्रांतिकारक वृत्ती, शब्द कलेवर असलेले प्रभुत्व ही त्यांच्या लेखनाची वैशिष्ट्ये होती.
- त्यांच्यातील सखोल सहानुभूतीने त्यांच्या समाजाच्या सर्व थरांवरील वास्तवाला भेटण्यासाठी आणि पौराणिक आणि ऐतिहासिक व्यक्तिमत्त्वांमध्ये मानवी वृत्तीचा शोध घेण्यासाठी प्रवृत्त केले. त्यांच्या शोधक आणि चिकित्सक स्वभावाने त्यांना प्रत्यक्ष ईश्वर संबंधित प्रश्न उपस्थित करायला लावले आणि माणसाच्या सामग्रीतेचे आकलन करायला प्रवृत्त केले. त्यांचे समृद्ध आणि प्रगल्भ व्यक्तिमत्त्व वैविध्यपूर्ण आणि प्रसन्न रूपात त्यांच्या साहित्यातून प्रतिबंधित झालेले दिसते.
Table of Contents
Toggle"मराठी राजभाषा दिन"
कुसुमाग्रजांचे बालपण आणि कौटुंबिक माहिती – Kusumagraj Childhood & Family Life
- कुसुमाग्रजांचा जन्म पुणे येथे झाला. त्यांचे मूळ नाव गजानन रंगनाथ शिरवाडकर असे होते. त्यांचे काका वामन शिरवाडकर यांनी त्यांना दत्तक घेतल्याने त्यांचे नाव विष्णू वामन शिरवाडकर ( वि वा शिरवाडकर ) असे बदलले गेले. कुसुमाग्रजांचे वडील वकील होते. वकिलीच्या व्यवसायासाठी ते पिंपळगाव बसवंत या तालुक्याच्या गावी आले. कुसुमाग्रजांचे बालपण तिथेच गेले. कुसुमाग्रजांच्या सहा भाऊ आणि एकुलती एक कुसुम नावाची बहीण होती. एकुलती एक बहीण असल्या कारणाने कुसुम ही सर्वांची लाडकी होती, म्हणून कुसुमचे अग्रज म्हणून त्यांना कुसुमाग्रज असे म्हणू लागले.(म्हणजेच कुसुमपेक्षा मोठा भाऊ असा त्याचा अर्थ होतो)
- त्यांनी कुसुमाग्रज हे टोपण नाव तेव्हापासूनच धारण केले आणि शिरवाडकरांनी कुसुमाग्रज या नावाने भरपूर अशा कविता लिहिल्या. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण पिंपळगावला तर माध्यमिक शिक्षण हे त्यांनी नाशिकमधून केले. पुढील मॅट्रिक शिक्षण त्यांनी मुंबई विद्यापीठातून केले. शालेय शिक्षण घेत असताना त्यांची पहिली कविता प्रकाशित झाली. ‘रत्नाकर’ नावाच्या मासिकातून ती प्रसिद्ध करण्यात आली. त्यांनी १९४४ मध्ये मनोरमा (गंगूबाई सोनवणी) यांच्याशी लग्न केले.
कुसुमाग्रजांची कारकीर्द : Career of Kusumagraja
- BA ची पदवी मिळवल्यानंतर काही काळ त्यांनी चित्रपटात व्यवसायिक पटकथन लिहिणे, चित्रपटात छोट्या मोठ्या भूमिका करणे अशी कामे केली. यानंतर सोबतच स्वराज्य, प्रभात, नवयुग, धनुर्धारी अशा विविध नियतकालिकांचे आणि वृत्तपत्रांचे संपादन म्हणून काम केले.
- शिरवाडकरांच्या कविता रत्नाकर जर्नलमध्ये प्रकाशित झाल्या होत्या, ते नाशिकच्या H.P.T. कला महाविद्यालयात विद्यार्थी असताना. नाशिकच्या 1930 मध्ये झालेल्या डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या काळाराम मंदिरात अस्पृश्यांना प्रवेश देण्याच्या मागणीला पाठिंबा देण्यासाठी शिरवाडकरांनी १९३२ मध्ये २० वर्षांचे असताना सत्याग्रहात भाग घेतला.त्यांच्या क्रांतिकारी कवितांची सुरुवात याच लढ्यापासून झाली. 1933 मध्ये त्यांनी ध्रुव मंडळाची स्थापना केली.
- अनेक सामाजिक चळवळीत, सत्याग्रहांमध्ये त्यांनी दिलखुलास सहभाग घेतला. पुढील काळातही त्यांनी नाशिक जिल्ह्यातील आदिवासी विद्यार्थ्यांसाठी शिक्षणाची मदत केली व सुख सुविधांची मदत केली.
- पत्रकारिता निमित्ताने मुंबईत आल्यावर शिरवाडकारांना मुंबई मराठी साहित्य संघाचे डॉक्टर अ. ना. भालेराव भेटले. मराठी रंगभूमीचा सुवर्णकाळ संपून ते मृतप्राय होऊ नये म्हणून अहोरात्र झटणारे भालेराव यांनी कवी शिरवाडकारांना नाटके लिहिण्यास प्रवृत्त केले.
- कवी असलेले वि.वा. शिरवाडकर बघता बघता एक यशस्वी नाटककार देखील झाले. जीवन लहरी, किनारा, मराठी माती, वादळवेल इत्यादी प्रकारचे त्यांचे प्रकाशित काव्यसंग्रह तसेच दुसरा पेशवा, वीज म्हणाली धरतीला, नटसम्राट, राजमुकुट इत्यादी त्यांची गाजलेले नाटके.
- शिरवाडकर यांनी ध्रुव मंडळाची स्थापना केली आणि १९३३ मध्ये नवा मनु वृत्तपत्रात लेख प्रकाशित करण्यास सुरुवात केली. त्याच वर्षी जीवनलहरी हे त्यांचे पहिले कवितांचे पुस्तक प्रकाशित झाले. शिरवाडकर यांनी नाशिकच्या H.P.T. कॉलेजमधून १९३४ मध्ये मराठी आणि इंग्रजीमध्ये कला शाखेची पदवी घेतली.
मराठी भाषा दिन विशेष | कुसुमाग्रज
- १९३६ मध्ये शिरवाडकर यांनी गोदावरी सिनेटोन लिमिटेडसाठी काम करण्यास सुरुवात केली. त्यांनी सती सुलोचना चित्रपटाची पटकथा लिहिली. या चित्रपटात त्यांनी लक्ष्मणाची भूमिकाही केली होती. हा चित्रपट मात्र व्यावसायिक यश मिळवू शकला नाही. पुढे त्यांनी पत्रकारिता केली.
- नवयुग, सप्तहिक प्रभा, दैनिक प्रभात, सारथी आणि धनुर्दारी या मासिकांमध्ये त्यांनी लेख प्रकाशित केले. मराठी साहित्याचे जनक विष्णू सखाराम खांडेकर यांनी कुसुमाग्रजांचा ‘विशाखा’ हा काव्यसंग्रह स्वखर्चाने प्रकाशित केला आणि प्रस्तावनेत मानवतेचा कवी म्हणून त्यांचा गौरव केला, तेव्हा या कवीच्या कारकिर्दीला कलाटणी मिळाली.
- त्यांनी लिहिले, “त्याचे शब्द सामाजिक असंतोष प्रकट करतात परंतु जुने जग नवीन जगाला मार्ग देत असल्याची आशावादी खात्री कायम ठेवते.” हे भारत छोडो आंदोलनाच्या वेळी प्रकाशित झाले, गुलामगिरीविरोधी संदेश दर्शविला गेला आणि तरुण लोकांमध्ये त्वरीत लोकप्रियता मिळवली. कालांतराने, ते भारतीय साहित्यातील त्यांचे चिरस्थायी योगदान बनले.
- १९४३ नंतर, त्यांनी ऑस्कर वाइल्ड, मोलिएर, मॉरिस मॅटरलिंक आणि शेक्सपियर यांसारख्या महान नाटककारांच्या नाटकांचे रुपांतर करण्यास सुरुवात केली, विशेषत: त्यांच्या शोकांतिका, ज्याचा त्यावेळच्या मराठी रंगभूमीच्या विकासावर महत्त्वपूर्ण परिणाम झाला. हे १९७० च्या दशकापर्यंत चालू राहिले.
- जेव्हा श्रीराम लागू यांनी त्यांच्या उत्कृष्ट नटसम्राटच्या प्रीमियर परफॉर्मन्समध्ये मुख्य भूमिका बजावली होती, जी विल्यम शेक्सपियरने किंग लिअरच्या नंतर तयार केली होती. त्यांनी त्यांचे पहिले नाटक, दूरचे दिवे, तसेच त्यांची पहिली कादंबरी, वैष्णव ही दोन्ही १९४६ मध्ये तयार केली. त्यांनी १९४६ ते १९४८ पर्यंत स्वदेश मासिकाचे संपादक म्हणूनही काम केले.
- राखीव ते अनन्य असा स्वभाव असूनही, त्यांच्याकडे एक उत्कृष्ट सामाजिक जाण होती आणि ते दैनंदिन घडामोडींमध्ये न अडकता लोकांसाठी बोलले. त्यांनी १९५० मध्ये नाशिकमध्ये अजूनही सक्रिय लोकहितवादी मंडळाची स्थापना केली. शिवाय, त्यांनी विद्यार्थ्यांसाठी काही शैक्षणिक ग्रंथ सुधारित केले.
- पण कुसुमाग्रज हे कवी आणि लेखक म्हणून ओळखले जातात. १९५४ मध्ये त्यांनी शेक्सपियरच्या मॅकबेथचे मराठीत राजमुकुट किंवा “द रॉयल क्राउन” असे भाषांतर केले. दुर्गा खोटे आणि नानासाहेब फाटक त्यात दिसले. १९६० मध्ये त्यांनी ऑथेलोमध्येही बदल केले. त्यांनी मराठी चित्रपटांमध्ये गीतलेखनही केले.
- त्यांचे लेखन भारतीय स्वातंत्र्ययुद्धादरम्यानच्या राष्ट्रीय उदयाला प्रतिबिंबित करण्यापासून ते स्वातंत्र्योत्तर काळातील मराठी लेखकांमधील सामाजिक जाणीव प्रगल्भ करण्यापर्यंतच्या बदलत्या सामाजिक वातावरणाचे प्रतिनिधित्व करते, ज्याने समकालीन दलित साहित्याचा उदय झाला. शिरवाडकर हे संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीचेही पुरस्कर्ते होते.
"मराठी भाषा गौरव दिन"
कुसुमाग्रज यांचे पुरस्कार (Kusumagraj Awards in Marathi)
कुसुमाग्रजांना खालील पुरस्कार मिळालेले आहेत
- १९६० – मुंबई मराठी ग्रंथसंग्रहालयाच्या वार्षिक सोहळ्याचे अध्यक्ष
- १९६० – राज्य सरकार मराठी मातीसाठी ‘मराठी माती’ (काव्यसंग्रह)
- १९६२ – राज्य सरकार स्वागत ‘स्वगत’ (काव्यसंग्रह) साठी
- १९६४ – राज्य सरकार हिमरेषा ‘हिमरेषा’ (काव्यसंग्रह) साठी
- १९६४ – अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष, मडगाव, गोवा
- १९६५ – अखिल भारतीय नाट्य परिषदेचा राम गणेश गडकरी पुरस्कार 1965
- १९६६ – राज्य सरकार ययाती आणि देवयानी ‘ययाति आणि देवयानी’ नाटकासाठी
- १९६७ – राज्य सरकार विज म्हाणाली धरतीला ‘वीज म्हणाली धरतीला’ नाटकासाठी
- १९७० – मराठी नाट्य संमेलन, कोल्हापूरचे अध्यक्ष
- १९७१ – राज्य सरकार नटसम्राट ‘नटसम्राट’ नाटकासाठी
- १९७४ – किंग लिअरच्या नटसम्राट नाटकाच्या लेखनासाठी साहित्य अकादमी पुरस्कार 1974
- १९८५ – अखिल भारतीय नाट्य परिषदेचा राम गणेश गडकरी पुरस्कार
- १९८६ – डी.लिटची मानद पदवी. पुणे विद्यापीठातर्फे
- १९८७ – ज्ञानपीठ पुरस्कार – त्यांच्या साहित्यिक कामगिरीची दखल घेऊन भारतातील प्रतिष्ठित साहित्यिक पुरस्कार
- १९८८ – संगीत नाट्यलेखन पुरस्कार
- १९८९ – अध्यक्ष – जागतीक मराठी परिषद, मुंबई
- १९९१ – भारताचे तत्कालीन राष्ट्रपती आर. व्यंकटरमण यांच्या हस्ते साहित्य आणि शिक्षण क्षेत्रातील पद्मभूषण पुरस्कार.
- १९९६ – आकाशगंगेत “कुसुमाग्रज” नावाचा तारा
कुसुमाग्रज यांचे लेखन (Books,Poems Written by Kusumagraja)
विशेष कवितासंग्रह:(Kusumagraj Kavita)
- विशाखा (१९४२)
- हिमरेशा (१९६४)
- छंदोमयी (१९८२)
- जीवनलहरी (१९३३)
- जैचा कुंजा (१९३६)
- समिधा (१९४७)
- काना (१९५२)
- मराठी माती (१९६०)
- वडालवेल (१९६९)
- रसयात्रा (१९६९)
- मुक्तायन (१९८५)
- श्रावण (१९८५)
- प्रवासी पक्षी (१९८९)
- पठ्ठ्या (१९८९)
- मेघदूत (१९५६ कालिदासच्या मेघदूताचा मराठी अनुवाद, जो संस्कृतमध्ये आहे)
- स्वागत (१९६२)
- बाळबोध मेव्यातील कुसुमाग्रज (१९८९)
संपादित कविता संग्रह:
- काव्यवाहिनी
- साहित्यसुवर्णा
- पिंपळपान
- चंदनवेल
- रसायन, शंकर वैद्य आणि कवी बोरकर यांनी निवडलेल्या कविता आणि वैद्य यांच्या दीर्घ अभ्यासपूर्ण प्रस्तावनेसह
कथा संग्रह:(Kusumagraj Books)
- फुलवली
- लहाने आणि मोठे
- सतारीचे बोल आणि इत्तर कथा
- काही व्रुद्ध, काही तरुण
- प्रेम आणि मांजर
- नियुक्ती
- आहे आणि नाही
- विरामचिन्हे
- प्रतिसाद
- एकाकी तारा
- वाटेवरल्या सावल्या
- शेक्सपियरच्या शोधात
- रूपरेषा
- कुसुमाग्रजांच्या बारा कथा
- जादूची होडी (मुलांसाठी)
नाटके:
- ययाति आणि देवयानी
- वीज म्हणाली धरतीला
- नटसम्राट
- दूरचे दिवे
- दूसरा पेशवा
- वैजयंती
- कौंतेय
- राजमुकुट
- आमचे नाव बाबुराव
- विदुषक
- एक होती वाघीण
- आनंद
- मुख्यमंत्री
- चंद्र जिथे उगवत नाही
- महंत
- कैकेयी
- बेकेट
एकांकिका नाटके:
- दिवाणी दावा
- देवाचे घर
- प्रकाशी दारे
- संघर्ष
- पैज
- नाटक बसते आहे व इतर एकांकिका
कादंबरी:
- वैष्णव
- जान्हवी
- कल्पनेच्या तीरावर
FAQ
1.कुसुमाग्रज यांचे पूर्ण नाव काय आहे?
उत्तर -: ‘विष्णू वामन शिरवाडकर’ हे कुसुमाग्रजांचे पूर्ण नाव आहे.
2. वि वा शिरवाडकर यांचे टोपण नाव काय?
उत्तर -: ‘कुसुमाग्रज’ हे वि वा शिरवाडकर यांचे टोपण नाव आहे.
3. कुसुमाग्रज हे नाव कसे पडले?
उत्तर -: कुसुमाग्रजांची कुसुम नावाची एकुलती एक बहीण सर्वांची लाडकी होती, म्हणून कुसुमचे अग्रज म्हणून कुसुमाग्रज असे नाव पडले.
4. कवी कुसुमाग्रज यांचा पहिला काव्यसंग्रह कोणता आहे?
उत्तर -: ‘जीवनलहरी’ हा कुसुमाग्रजांचा पहिला काव्यसंग्रह १९३३ मध्ये प्रसिद्ध झाला.
5. कुसुमाग्रजांना ज्ञानपीठ पुरस्कार कधी मिळाला?
उत्तर -: कुसुमाग्रजांना 1987 रोजी ज्ञानपीठ पुरस्कार मिळाला.
6. मराठी राजभाषा गौरव दिन कधी साजरा केला जातो?
उत्तर -: 27 फेब्रुवरी रोजी कुसुमाग्रज यांच्या जन्मदिवशी मराठी राजभाषा दिन साजरा केला जातो.
7. मराठी भाषा दिन का साजरा केला जातो?
उत्तर -: हे मराठी भाषेतील अग्रगण्य कवी, लेखक, नाटककार, कथाकार तसेच समीक्षक होते. त्यांनी कुसुमाग्रज या टोपण नावाने कविता लेखन केले ते आत्मनिष्ठ व समाजनिष्ठ जाणीव असणारे मराठीतले महत्त्वाचे लेखक मानले जातात.त्यांच्या स्मरणार्थ हा दिवस साजरा करतात.
8. कोणत्या साहित्यिकाचा जन्मदिवस हा मराठी भाषा गौरव दिन म्हणून साजरा करतात?
उत्तर -: कविवर्य कुसुमाग्रज यांच्या स्मरणार्थ 27 फेब्रुवरी हा दिवस मराठी भाषा गौरव दिन म्हणून साजरा करतात.